ÇED RAPORU
Çevreye zararlı olabilecek projelerle uğraşan kurum ve kuruluşlar için ÇED raporunun ne olduğu gayet açık olsa da terimi sadece haberlerden duymuş kişilerin kafalarının “ÇED Raporu nedir?”, “ÇED Belgesi nedir?” gibi sorularla dolu olması son derece normaldir.
Bu bölümde bu sorulara cevap bulabilmeniz ve kafa karışıklığınızı giderebilmeniz adına ÇED Raporu süreci tüm detaylarıyla anlatılacaktır.
ÇED RAPORU NEDİR?
ÇED Raporu olarak adlandırılan Çevresel Etki Değerlendirme Raporu, kurum ve kuruluşların çevreye zararlı olabilecek projelerinin etkilerinin incelenip analiz edilmesini içeren ve bu projelerin hayata geçirilmesi sürecinde çıkarılması zorunlu kılınan bir rapor çeşididir. 09/08/1983 tarihli ve 2872 sayılı Çevre Kanunun 10 uncu maddesine dayanılarak hazırlanan ÇED Yönetmeliğinin önemli bir parçasıdır.
İlgili madde şu şekildedir: “Gerçekleştirmeyi plânladıkları faaliyetleri sonucu çevre sorunlarına yol açabilecek kurum, kuruluş ve işletmeler, Çevresel Etki Değerlendirmesi Raporu ve proje tanıtım dosyası hazırlamakla yükümlüdürler.
Çevresel Etki Değerlendirmesi Olumlu veya Çevresel Etki Değerlendirmesi ...
Çevresel Etki Değerlendirmesi Olumlu veya Çevresel Etki Değerlendirmesi Gerekli Değildir kararı alınmadıkça bu projelerle ilgili onay, izin, teşvik, yapı ev kullanım ruhsatı verilemez; proje için yatırıma başlanamaz ve ihale edilemez.”
İlgili maddeden de anlaşılabileceği gibi, çevre üzerinde negatif etki bırakabilecek projelerin hayata geçirilmesi için ÇED Raporu’nun hazırlanması zorunludur.
ÇED Raporunun onayının verilmesi veya reddedilmesinden sorumlu kurum T.C. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’dır.
ÇED RAPORU NEDEN ÖNEMLİDİR?
ÇED Raporu sayesinde kurum ve kuruluşların çevre üzerinde negatif etki bırakabilecek faaliyetlerinin değerlendirilmesi ve bu değerlendirme sonucunda elde edilen bilgiler çerçevesinde gerekli önlemlerin alınabilmesi mümkün olmaktadır. Bu da tabiatın korunmasını sağlayıp ekosistemin bozulması neticesinde yerel halkın yaşayışı ve ekonomisi üzerinde köklü değişimler yaşanmasının önüne geçilmesini sağlar. ÇED Raporu alınmasıyla projelerin uzun vadeli başarıları ve sürdürülebilirliği yolunda da önemli bir adım atılmış olur. Ayrıca bu sayede finansal riskler minimuma indirilerek projenin toplumsal kabulü büyük oranda başarılmış olur.
Son olarak söz konusu projelerde ÇED Raporu alınmasının bir zorunluluk olduğu unutulmamalıdır. Bu sadece Türkiye için geçerli olan bir durum değildir. Pek çok ülkede çevreyi etkileyebilecek belirli bir büyüklüğün üzerindeki projelerde benzeri raporları almak şarttır.
REFERANSLARIMIZ
ÇED RAPORU NEREDEN ALINIR?
Çevreyi veya yerel halkı olumsuz etkileyebilecek projelerin yürürlüğe girmesinde ÇED Raporu alınması zorunludur. Bu zorunluluğun pek çok farklı sebebi vardır. Bunların arasında çevresel etkilerin değerlendirilmesi, çevresel risklerin önlenmesi ve uluslararası uyumluluk gibi maddeler vardır.
Bu kısımda bu maddelerin her birini ayrıntılı olarak inceleyeceğiz.
Yasal Zorunluluk
Türkiye Cumhuriyeti Devleti tarafından insanların çevreyi koruma ve geliştirme hakları tamamen güvence altına alınmıştır. İnsanların çevre hakkını güvence altına alan Anayasanın 56’ıncı maddesi şu şekildedir:
“Herkes sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirlenmesini önlemek Devletin ve vatandaşların ödevidir.”
Çevresel Etki Değerlendirme Sürecinin ve ÇED Raporu’nun esas dayanağı yukarıda sözünü ettiğimiz maddenin yanı sıra Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliğinde belirtilen maddelerdir. Bu yönetmelikte çevresel etki değerlendirmesi süreci, rapor alınması gereken projeler, raporun içeriği, değerlendirme süreci ve ilgili konular ayrıntılı bir şekilde açıklanmaktadır. Aynı zamanda Çevre Kanunu ile Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanununda da çevresel etki değerlendirme süreci ve ÇED Raporu alınması gereken projeler düzenlenmiştir.
Çevresel Etkilerin Değerlendirilmesi
Çevreyi ve bileşenlerini korumak amacıyla kurum ve kuruluşların çevre üzerinde olumsuz etkiye yol açabilecek projelerinin değerlendirilmesi gerekmektedir. ÇED Raporu’nun alınmasıyla bu projelerin çevreye etkileri tespit edilip etkilere yönelik önlemler alınıp alınamayacağı belirlenir ve projelere onay veya ret verilir. Projelerin muhtemel olumsuz etkileri şu alanlarda gözlemlenebilir:
Su
Kurum ve kuruluşların gerçekleştirmek istedikleri projeler su kaynaklarının kirliliğine, akarsu rejim değişimlerine veya yeraltı su miktarının azalmasına sebep olabilir.
Hava
Gerçekleştirilecek projeler hava kalitesine etki edebilir. Toz ve partikül madde salınımı veya gaz emisyonu gibi durumlar hava kalitesini olumsuz anlamda etkileyebilir.
Ekosistem ve Habitat
Projeler ekosistem ve habitatlara zarar verebilir. Canlıların yaşam alanlarının ve beslenme zincirlerinin bozulmasına yol açıp doğal dengeyi bozabilir.
Toprak ve Bitki Örtüsü
Projeler toprak erozyonuna veya biyolojik çeşitlilik kaybına sebep olabilir.
Nüfus ve Toplum
Gerçekleştirilmek istenen bu projelerin nüfus ve toplum üzerinde de olumsuz etkileri olabilir. Projeler yerel ekonomide değişimlere yol açarak istihdam alanında ve kültürel konularda sorunlara yol açabilir.
Trafik ve Ulaşım
Gerçekleştirilecek projeler hava kalitesine etki edebilir. Toz ve partikül madde salınımı veya gaz emisyonu gibi durumlar hava kalitesini olumsuz anlamda etkileyebilir.
Gürültü ve Titreşim
Kurum ve kuruluşların gerçekleştirmek istedikleri projeler su kaynaklarının kirliliğine, akarsu rejim değişimlerine veya yeraltı su miktarının azalmasına sebep olabilir.
Çevresel Risklerin Önlenmesi
ÇED Raporu sayesinde projeler sonucunda oluşabilecek zararlı etkilere karşı önlemler alınabilir ve bu etkilerin minimuma indirilmesi sağlanabilir. Çevresel risklerin tanımlanması, riskin değerlendirilip analiz edilmesi, önleyici ve düzenleyici tedbirlerin belirlenmesi, çevresel yönetim planları ve izleme programlarının hayata geçirilmesi ve eğitim-farkındalık programlarıyla halkın bilgilendirilmesi gibi yöntemler sayesinde projelerin çok daha güvenli hale getirilmesinin önü açılabilir.
Uluslararası Standartlara Uyumluluk
Uluslararası finans kuruluşları ve benzeri kurumlar bir projeye destek vermeden önce o projenin uluslararası standartlara uyumlu olmasına büyük önem verirler. ÇED Raporu da bu standartları sağlayan maddelerden bir tanesidir. Bu yüzden uluslararası desteğe ihtiyaç duyulan durumlarda ÇED Raporu alınması bir zorunluluk teşkil eder.
Türkiye, AB uyum sürecinin bir parçası ve uluslararası çevre anlaşmalarının bir tarafı olarak çevre kanunlarında reformlara giden bir ülkedir. ÇED Raporunun zorunlu kılınması da bu reformlardan bir tanesidir. Bu sayede ülkemizin çevre konusunda bayrak taşıyan ülkelerden biri olmasının önü açılmıştır.
Aynı zamanda projeler ISO14001 gibi standartlara da uyum sağlamak için çaba sarf etmelidir. ISO14001 çevresel etki değerlendirmesi sürecinin nasıl işleyeceğine rehberlik ederek projelerin uluslararası arenada tanınırlık kazanmasını sağlar.
Kamuoyunun Bilgilendirilmesi
Kamuoyunun ÇED sürecine katılımı toplumsal katılım ve şeffaflığın bir gereğidir. Projeden etkilenecek kişilerin bilgilendirilip görüş ve önerilerinin alınması bu süreçte büyük önem teşkil etmektedir. Ne de olsa projenin çevresel etkileri yerel halkı en yakından etkileyecektir.
ÇED RAPORUNU KİMLER ALMALIDIR?
- Proje Sahipleri
- Kamu Kurum ve Kuruluşları
- Çevre Uzmanı ve Danışmanlar
- Etkilenebilecek Kamuoyu
- Uygulayanlar ve İşletmeciler
ÇED RAPORU ÖRNEĞİ
ÇED Raporlarının nasıl gözüktüğünü bilmek ÇED süreçlerinin çok daha iyi bir şekilde anlaşılmasına ve raporların hazırlanmasının kolaylaştırılmasına yol açacağı için ilgili ÇED Raporu örneklerini sizlerle paylaşıyoruz.
ÇED RAPORU NASIL OLMALIDIR?
ÇED Raporu’nun projenin muhtemel çevresel ve toplumsal etkilerini, sözü edilen etkilere karşı alınacak tedbir ve önlemleri en iyi şekilde belgelemesi gerekmektedir. Rapor mevzuata uygun olarak hazırlanıp ÇED Yönetmenliğine göre şekillendirilmelidir.
Raporda proje tanımının ve özetinin detaylı bir şekilde sunulması çok önemlidir. Bu özette projenin amacı, konumu, boyutu ve projenin gerçekleştirilmesi sırasında uygulanacak yöntemler detaylı bir şekilde açıklanmalıdır.
Kamuoyunun projeye karşı görüşleri eksiksiz bir şekilde ÇED Raporu içerisinde belgelendirilmelidir. Bu görüşler toplumsal kabulün ölçülmesinde önemli rol oynarlar. Projenin çevresel etkileri toplumun ilgili kesiminin yerel sosyal ve ekonomik koşullarını etkileyebileceğinden detaylı bir şekilde incelenmeli ve kayda geçirilmelidir.
ÇED Raporu’nda projenin gerçekleştirileceği konumda bulunan her tür ekosistem bileşeninin detaylı olarak incelenmesi gerekir. Hatta ekosistem bileşenlerinin yanı sıra toplumsal bileşenlerin ekonomi ve yaşayış biçimlerinin de incelenmesinde fayda vardır.
Bahsi geçen ekosistem bileşenlerine canlıların habitatları, su, toprak, hava gibi doğal kaynaklar, yer altı kaynakları ve ekosisteme dair her şey dahil edilebilir. Bu kaynakların analizinin detaylı olarak yapılması sonucunda elde edilen verilerden projenin olumsuz etkilerinin bu kaynaklara ne gibi etkiler yapabileceğinin belirlenmesinde faydalanılır.
ÇED Raporu bünyesinde projenin muhtemel çevresel etkilerinin incelenmesi ve çevre analizinden elde edilen verilerle karşılaştırma yapılabilmesi adına izleme ve denetim programlarının geçmesi zorunluluk teşkil eder. Bu programlarda verilerin karşılaştırılması yoluyla projenin çevresel performansının değerlendirilmesi ve gerektiği takdirde önleyici tedbirlerin alınması mümkün olmaktadır.
Raporda etki analizinin mutlaka belgelendirilmesi şarttır. Projenin yapımı, işletilmesi ve kapatılması sırasında oluşabilecek çevresel etkiler bütün yönleriyle tanımlanmalı ve değerlendirilmelidir. ÇED Raporunun onay alabilmesi için bu etkilerin alınacak önlemler ve tedbirlerle önlenebileceğine yönelik karara varılmış olması gerekmektedir.
ÇED Raporunda projenin muhtemel alternatifleri ve bu alternatiflerin arasından özellikle neden söz konusu işleyişin tercih edildiği gözler önüne serilerek belgelendirilmelidir. Alternatiflerin bu şekilde bütün özellikleriyle gözler önüne serilmesi mevcut projenin artılarının daha çok belirginleşmesine yol açacaktır.
Olumsuz etkilere yönelik bahsi geçen önlem ve tedbirler de ÇED Raporunda mutlaka bulunmalıdır. Alınacak önlemler bütün adımlarıyla detaylandırılarak belgelendirilmelidir.
Rapor bünyesinde projenin yapımı ve gerçekleştirilmesi için alınan her türlü izinin de yer alması büyük önem teşkil eder. Bu izinler sayesinde projeyle ilgili bir sorun olması durumunda kanun önünde projenin savunulabilmesi sağlanmaktadır.
ÇED RAPORU NASIL ALINIR?
Projenin tanımının yapılmasının ardından ilgili projede ÇED Sürecinin yürütülmesinin gerekli olup olmadığı tespit edilir. Bu tespit yapılırken ÇED Yönetmeliğinden yararlanılır. Genel olarak altyapı projeleri, sanayi tesisleri ve maden işletmeleri ÇED Raporu almak zorundadır. Projenin çevresel etkilerinin yeterince büyük olmadığı durumlarda daha küçük ölçekli bir değerlendirme tercih edilebilir.
Gerekli tanım ve tespitlerin yapılmasından sonra proje sahibinin ilgili Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği İl Müdürlüğü’ne başvurması gerekmektedir. Başvuru ÇED Yönetmeliği’nde bahsi geçen belgelerle yapılır. Bu belgeler şu şekildedir:
Belgeler
- Proje Tanıtım Raporu
- Proje Alanı Haritası
- Proje Alanı Uydu Görüntüsü
- Tesislerin Kapasite Raporları
- Tapu ve/veya Kira Sözleşmesi
- İş Akış Şeması
Başvuru için gerekli belgelerin aktarılmasının ardından...
Başvuru için gerekli belgelerin aktarılmasının ardından ilgili Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği İl Müdürlüğü başvuruyu inceleyip gerektiği takdirde eksikliklerin giderilmesini ister. Başvuru uygun bulunursa ÇED Raporu hazırlama süreci resmi olarak başlar. Sürecin başlamasıyla ilgili makamlar gerekli duyuruları resmî gazetede, ilgili belediye ve valilik binalarında, çevrimiçi platformlar ve yerel medyalarda yayınlarlar.
Gerekli duyuruların yapılmasından sonra proje sahibi çevresel etkileri belirlemek için alan çalışmaları yapmaya başlar. Bu çalışmalar arasında jeolojik, biyolojik ve hidrolojik etkilerin tespitine yönelik arazi incelemeleri ve sosyal etkilerin tespitine yönelik veri toplama faaliyetleri bulunmaktadır. Bahsi geçen faaliyetlerin gerçekleştirilmesinin ardından çevresel etkileri ve muhtemel riskleri belirlemek için modelleme ve simülasyon tekniklerinden yararlanılır. Çevresel etkilerin niceliksel ve niteliksel değerlendirmeleri yapılır.
ÇED Raporunda projenin çevresel etkilerini mümkün mertebe azaltmak maksadıyla gerekli önlemleri içeren çevresel yönetim planları da bulunmalıdır. Bu planlarda projenin inşası, işletilmesi ve kapatılması sırasında izlenecek yol ve yöntemler de yer alır. Ayrıca projenin sürdürülebilirliğini ve çevresel uyumunu sağlayacak izleme ve denetleme programları da ÇED Raporunda mutlaka geçmelidir.
Bütün bu toplanan veriler ve yapılan değerlendirmeler sonucunda ÇED Raporu hazırlanır. Raporda projenin etkileri, muhtemel olumsuz etkiler karşısında alınacak önlemler, denetleme mekanizmaları ve yönetim planlamaları ayrıntılı bir şekilde yer alır. Bu süreçte ilgili mevzuata uygunluk ve teknik doğruluk ön planda tutulur.
ÇED RAPORU NASIL HAZIRLANIR?
ÇED Raporunun hazırlanma süreci çevresel durum analizinin gerçekleştirilmesi için proje alanında detaylı çalışmaların yapılmasıyla başlar. Bu çalışmalar vasıtasıyla muhtemel olumsuz etkiler belirlenir. Gerçekleştirilen çalışmalar arasında jeolojik, hidrolojik, biyolojik, arkeolojik ve sosyoekonomik işlemler bulunabilir. Bu işlemlerde arazi ziyaretleri yapılıp su ve toprak örnekleri toplanabilir, biyolojik çeşitlilik envanteri çıkartılıp sosyal anketlerle sosyoekonomik yapının tespiti sağlanabilir.
Bütün bu alanlarda toplanan verilerin analiz edilmesinin ardından proje alanının çevresel durumu değerlendirilir. Bu değerlendirmede toprak kalitesi ve su kalitesine, biyolojik çeşitlilik ve doğal habitatlarla ekosistemlere, arkeolojik alanlara, yerel ekonomi ve sosyal yapıya dikkat edilir. Bu süreç ÇED Raporu çıkarılacak işletmenin çevresel şart ve koşullarını anlamak için büyük önem teşkil etmektedir.
Çevresel koşulların anlaşılması sonrasında yapılacak projeyle olumsuz etkilenebilecek ekosistem bileşenleri tespit edilir...
Bu olumsuz çevresel etkiler derecelendirilerek ölçeklendirilir. Derecelendirme aşamasında muhtemel olumsuz etkilerin süreleri, kapsamları ve geri dönüşümlülükleri üzerinde özellikle durulur. Bu etkiler önem düzeylerine göre hafif, orta, yüksek ve çok yüksek olmak üzere farklı kategorilere ayrılır.
Çevresel etki değerlendirme sürecinde proje için alternatif senaryolar üzerinde de durulur. Farklı planlama ve uygulama seçenekleri değerlendirilerek her birinin çevresel etkilerinin ayrıntılı olarak incelenmesi gerçekleştirilir. Bu sayede projenin uzun vadede başarılı olması ve sürdürülebilirliğinin sağlanması için en uygun seçenek belirlenebilir.
Aynı zamanda ÇED Raporunun hazırlanması sırasında belirlenen olumsuz etkilerin mümkün olan en az düzeye indirilmesi veya tamamen ortadan kaldırılması için alınacak önlem ve tedbirlerin de tespiti gerçekleştirilir.
Tespiti gerçekleştirilen bu önlemler projenin tasarımı, planlanması ve uygulanması aşamalarında alınır. Bu tedbirler projenin çevresel uyumunu artırmaya yönelik olarak alınır. Rapor hazırlanırken bu önleyici tedbirlerin etkinliklerinin de değerlendirilmesi gerekmektedir. Değerlendirme sürecinde söz konusu tedbirlerin ne kadar etkili oldukları, muhtemel olumsuz etkileri ne kadar azalttıkları ve projenin çevresel uyumunu ne ölçüde arttırdıkları üzerinde de durulur. Gerektiği takdirde bu tedbirlerin iyileştirilmesi veya değiştirilmesi için revizyonlara gidilmesi mümkündür. Söz konusu etkilerin izlenmesi ve alınması planlanan tedbirlerin etkinliklerinin değerlendirilmesinde izleme ve denetim programlarından yararlanılır.
İzleme programlarında takip edilecek ölçüm yöntemleri ve parametreleri belirlenir. Bu parametreler içerisinde su kalitesi, hava kalitesi, toprak kalitesi ve atık yönetimi gibi faktörler bulunur. Belirlenen bu parametreler temel alınarak detaylı bir izleme planı oluşturulur. Bu planda izleme planının nasıl uygulanacağı, hangi verilerin toplanacağı ve hangi sıklıkla izleme yapılacağı gibi konular belirlenir.
İzleme ve denetim programları, projenin yapımı ve işletilmesi sırasında sürekli aktif kalarak izleme verilerinin devamlı toplanmasını sağlar. Elde edilen veriler doğrultusunda projenin çevresel performansı değerlendirilerek hedeflere ulaşıp ulaşmadığı tespit edilir. Tüm bu adımların tamamlanmasıyla birlikte ÇED Raporunun hazırlanma süreci gerçekleştirilmiş olur. ÇED Raporu bu bölümde bahsedilen bütün bilgi ve verileri içerir. Hazırlanma aşamasının sona ermesinin ardından ÇED Raporu ilgili kurumlara sunularak değerlendirme süreci başlatılmış olur.
ÇED süresince halkın projenin olumsuz etkilerine maruz kalabilecek kesiminin de mümkün mertebe sürece dahil edilmesi gerekir. Projeye ilişkin bilgilerin projenin bulunduğu bölgedeki ilan panoları, yerel medya, internet siteleri ve diğer iletişim kanalları aracılığıyla duyurulması da büyük önem teşkil etmektedir. Ayrıca bilgilendirme toplantıları, açıklayıcı sunumlar ve kamuoyu anketleriyle toplumun katılımı teşvik edilebilir. Son aşamada rapor, ilgili çevre birimi tarafından incelenip değerlendirilir ve onaylandığı takdirde projenin yapımı için gerekli izinler verilir.